Khashoggi: het omgestoten pionnetje

Khashoggi: het omgestoten pionnetje

De berichten over de moord op de Saudische journalist/activist Jamal Khashoggi bieden alle ingrediënten voor een succesvol Hollywoodscenario. De Turkse president Erdogan slaagde er in zich te laten casten als ‘the good guy’.

Jamal Khashoggi, telg van een vooraanstaande familie in het koninkrijk Saoudi-Arabië, probeerde in zijn land gaandeweg meer ruimte te forceren als kritische journalist, wat er op uitdraaide dat hij zich verplicht zag zijn land te verlaten en toevlucht te zoeken in de VSA. Daar ging hij verder in het bekritiseren van het regime in zijn thuisland, onder meer via opiniestukken voor de prestigieuze The Washington Post.

Khashoggi, wiens grootvader een Turk was, duwde op 2 oktober de deur open van het Saudische consulaat in Istanboel om de nodige formaliteiten te vervullen met het oog op zijn huwelijk met de Turkse Hatice Cengiz. Zijn verloofde bleef hem verderop in de straat opwachten maar hij keerde niet terug. Cengiz gaf zijn verdwijning aan bij de Turkse politie waarop de sneeuwbal aan het rollen ging, eerst heel stilletjes maar gaandeweg uitgroeiend tot een lawine aan berichten, geruchten en reacties.

Eén zaak is intussen duidelijk: Khassoghi werd in het consulaat vermoord door Saudische agenten. Elke moord schokt, een politieke moord schokt meer in politieke kringen en de moord op een journalist zorgt voor nog extra persaandacht. Soms toch. Spijtig genoeg is het wereldwijd niet zo uitzonderlijk dat een journalist wordt vermoord; in 2017 gebeurde het 81 keer en daarmee scoorde het vorige jaar het laagste cijfer in het voorbije decennium. In 2016 vielen er 93 gedode journalisten te betreuren. Dit geval kreeg bovengemiddeld veel wereldaandacht en daar zijn de begrippen ‘Saoudi-Arabië’, ‘consulaat’, ‘Turkije’, ‘huwelijk’ wellicht niet vreemd aan.

JOURNALISTENVRIEND ERDOGAN

Ironisch genoeg steunen de westerse media voor de dikwijls wrede details – vingers afgekapt, onthoofd, luide radiomuziek om het geschreeuw te overstemmen – op informatie die mondjesmaat gelost wordt door regeringsgetrouwe Turkse kranten, met president Recep Tayyip Erdogan op de achtergrond aan het knoppenwerk. Ironisch, want Turkije staat aan de absolute wereldtop qua opsluiten van journalisten en monddood maken van de vrije pers. De Turkse pers brengt nu Erdogans warme vriendschapsbanden met Khassoghi ruim in beeld wat de president voor de onoplettende waarnemer moet doen overkomen als de empathische vriend van de kritische journalistiek. Bepaalde Saudi-vriendelijke media wijzen op de sympathie die Khassoghi zou gekoesterd hebben voor de moslimbroeders wat de goede relaties met Erdogan dan erg logisch en geloofwaardig zouden maken.

Hoe persoonlijk die vriendschapsbanden waren, daar kunnen toch vraagtekens bij geplaatst worden. Turkije-kenner Betsy Udink vroeg zich in De Volkskrant af waarom de Turkse autoriteiten Khassoghi niet hebben gewaarschuwd, hoewel veel van wat de Turkse veiligheidsdiensten bleken te weten er zeker op wees dat de Saudische dissident groot gevaar liep in dat consulaat. Woog de grote vriendschap niet op tegen het propagandistische kapitaal dat een politieke ontvoering/moord/verdwijning met Saudische vingerafdruk Turkije kon opleveren?

Het communicatieve geknoei van de Saudische autoriteiten speelde Erdogan uiteraard perfect in de kaart. Terwijl de westerse media mooi gedoseerd dagnadag meer gruwelijke details kregen geserveerd door de regeringsgetrouwe Turkse kranten wijzigden de onbeholpen Saudi’s hun mededelingen voortdurend en holden zo kansloos achter de communicatiestroom aan.

Khassoghi had het consulaat ongeschonden verlaten. Neen, toch niet, er was een handgemeen uitgebroken moesten ze erkennen. Of neen, niet zomaar een handgemeen, Khassoghi had er het leven bij gelaten. ’t Is te zeggen, hij was vermoord door agenten die op eigen houtje handelden.

De op zich al niet enorm grote geloofwaardigheid van de Saudische officiële kanalen ging er per mededeling verder op achteruit. De gênante keuze bleef: de Saudi’s hadden nogal wat te verbergen dat het daglicht niet verdraagt of de Saudi’s hebben totaal geen controle over de eigen tent. Wat zou een autoritair regime het meest beschamend vinden? Het gebrek aan professionalisme is misschien minstens zo opmerkenswaard als de moord zelf.

DRIEHOEK VAN HET KWAAD

Onverminderd het droeve lot van Khassoghi moeten we vaststellen dat hij de voorbije weken vooral diende als een omgestoten pionnetje op het ingewikkelde meerdimensionele schaakspel dat in het Midden-Oosten wordt betwist. Erdogan kon stevige terreinwinst boeken in dat spel waar het leiderschap van het Midden-Oosten en eigenlijk de hele moslimwereld als trofee begeerd wordt.

In die strijd betwisten Turkije, Saudi-Arabië en Iran elkaar de leiding. De Turken denken aan de gloriedagen van het Ottomaanse Rijk; de Saudi’s beschouwen zich primus inter pares als standplaats van Mekka en Medina en noemen hun koning officieel ‘Behoeder van de Twee Heilige Moskeeën’; de Iranezen leiden dan weer de sjiitische, volgens hen authentieke stroming in de islam. Het gaat dus evenzeer over de strijd tussen de soennitische moslimbroeders, de wahabistische soennieten en de sjiieten. En ook de eeuwenoude maar springlevende rivaliteit tussen de Turken, de Arabieren en de Perzen die elkaar het licht in de ogen niet gunnen, speelt nadrukkelijk mee in dat geopolitieke spel.

Nog op 7 maart laatstleden noemde de Saudische kroonprins Mohamed bin Salman Turkije “deel van de Driehoek van het Kwaad” die voor hem daarnaast bestaat uit Iran en extremistische moslimgroepen die het Saudische regime bestrijden. (Vervang Turkije door Saudi-Arabië en je komt uit op de Driehoek van het Kwaad die Ankara hanteert; maak van Iran Saudi-Arabië en je krijgt de Driehoek van het Kwaad uit het discours van Teheran.) De kroonprins verdenkt Turkije er openlijk van het Islamitisch Kalifaat weer te willen oprichten, naar het model van het nu zowat een eeuw verdwenen Ottomaanse rijk en dus het Saudi-Arabische gebied omvattend.

De zaak Khassoghi heeft de schijnwerpers weer helemaal op het koninkrijk Saudi-Arabië gericht. Mohammed bin Salman (zoon van koning Salman) schakelde de voorbije jaren peperdure PR-bureaus in om zijn hervormingsbeweging in eigen land te koppelen aan een gigantische en wereldwijde imago-promocampagne. Het positieve effect daarvan werd op die tragische 2e oktober in dat consulaat in Istanboel ook de nek omgewrongen.

Zelfs qua timing konden de Saudi’s niet amateuristischer te werk gaan. Van 23 tot 25 oktober vond in de Saudische hoofdstad Riyad de tweede ‘Future Investment Initiative’ (FII) plaats, ook wel bekend als het ‘Davos van de woestijn’. De eerste uitgave in 2017 groeide uit tot een enorm succes, als sterk geregisseerde promotie voor de toekomstgerichte en moderne nieuwe versie van Saudi-Arabië onder impuls van de mediagenieke, zelfs sexy kroonprins, bekend onder zijn coole initialen MbS. FII lokte wereldtoppers uit de wereldeconomie naar de Saudische hoofdstad. De aankondiging van Neom, de 500 miljard dure economische en toeristische vrijplaats die in het noordwesten van Saudi-Arabië aan de kust van de Rode Zee moet verrijzen, vormde de even spectaculaire als zakenlui hongerig makende blikvanger. Dit jaar zorgde de zaak K. er voor dat de oorspronkelijk nog indrukwekkender deelnemerslijst razendsnel verschrompelde en de bijeenkomst degradeerde tot een veredelde tapijtenmarkt.

VERBAZINGWEKKENDE VERBAZING

Het wekt toch weer verbazing dat het drieste optreden van Saudi-Arabië tegen een politieke opposant als Khassoghi zoveel verbazing wekt in onze contreien. Het brutaal ‘opruimen’ van regimetegenstanders is in vele landen wereldwijd spijtig genoeg erg gebruikelijk, hoe betreurenswaardig dat ook mag zijn. Saudi-Arabië hoort in dat rijtje landen dat het begrip oppositie toch wel anders invult dan wij gewend zijn. Dat mag toch als geweten verondersteld worden, daar hadden mensen die de toestand een beetje volgen de zaak K. niet voor nodig.

Het pleit niet voor diep begrip van de feiten wanneer waarnemers nu plots besluiten dat de sluier van de hervormer MbS is afgevallen. Wie achter MbS een politieke liberaliseerder vermoedde, zag deze weken toch vooral de eigen schellen van de ogen vallen. Het is een in het westen breed verbreid misverstand dat economische en zelfs maatschappelijke hervormingen altijd per definitie gekoppeld zouden zijn aan toenemende politieke openheid en democratie naar westers model. In de tijd van Michail Gorbatsjov werden diens ‘perestrojka’ (hervormingen) en ‘glasnost’ (openheid) altijd samen gebruikt, alsof het synoniemen zouden zijn. Velen bij ons denken nog steeds in dat schema.

Jawel, MbS is een grondige hervormer en ja, toch leidt hij zijn land autoritair en geeft hij zijn critici geen extra ruimte. Hoe zeer dat ook ingaat tegen onze intuïtie, toch bestaat de combinatie hervormer en autoritair leider wel degelijk. Of die op lange termijn houdbaar is, moet de toekomst uitwijzen natuurlijk.

IMPULSIEF

MbS laat zich alleszins ook kennen als een impulsieve machthebber bij wie de dadendrang geregeld de overhand lijkt te krijgen op de beredeneerde wijsheid. De zaak K. is daarvan een treffend maar absoluut niet alleenstaand voorbeeld.

Op 4 november 2017 liet hij 500 zeer hooggeplaatste Saudi’s oppakken en opsluiten in het Carlton Ritz Hotel in Riyad, voor de gelegenheid omgevormd tot meest luxueuze detentiecel ter wereld. De drieste operatie werd verkocht als onderdeel van een grote anti-corruptieoperatie. Detail: vele van de residerende hotelgasten in Carlton Ritz die per direct ander onderkomen aangeboden kregen, waren gasten van het toen pas afgelopen eerste FII die er enkele dagen Saudi-toerisme aan wilden koppelen.

MbS hakte toen heel stevig in op het Saudische establishment want die 500 behoorden tot de absolute politieke en economische toplaag van het land. Vandaag opmerkelijke detail: een van de meest opvallende figuren die in die operatie werd opgesloten was Alwaleed bin Talal, de edelsteenrijke ‘Arabische Warren Buffett’. Bin Talal trad in 2015 op als financier van het nieuwe satellietnieuwskanaal Al-Arab, opgestart en geleid door ene Jamal Khassoghi. Al-Arab hield het volle 11 uur uit, vooraleer het sterk met Saudi-Arabië bevriende buurland Bahrein de zender uit de ether haalde.

Het vreemde gedoe met de Libanese premier Saad Hariri eind 2017 was ook zo’n voorbeeld van MbS’ voortvarend gedrag. Hariri werd ‘uitgenodigd’ door Saudi-Arabië (‘ontvoerd’ klinkt het bij andere bronnen) om op 4 november 2017 – jawel, diezelfde 4e november – voor de Saudische staatstelevisie zijn ontslag als Libanese premier aan te kondigen. Analisten pijnigden hun hersenpan om de logica te vatten achter dat maneuver met deze vriend van het Saudische Huis en in Riyad geboren Hariri. Die trok overigens op 5 december zijn ontslag alweer in. De hele operatie had alles van een weinig overdachte impulsactie.

De toenmalige minister van defensie MbS liet zijn land in 2015 militair ingrijpen in Jemen. Dat werd niet de verhoopte start van een korte blitzaanval maar het begin van een stilaan uitzichtloze uitputtingsoorlog.

Het was ook MbS die actief een Arabische coalitie opzette tegen Qatar, het land dat verweten wordt als basis te dienen voor de moslimbroeders die onder meer via Al Jazeera hun invloed op de Arabische wereld proberen uit te breiden. Maar ook dat diplomatieke offensief is intussen vastgelopen in een impasse.

PRECAIR MACHTSEVENWICHT

Is het zijn jonge leeftijd (32 jaar)? Is hij het als verwende prins gewend altijd gelijk te krijgen? Durft zijn omgeving deze na de koning meest prominente telg van de familiedynastie niet op zwakheden wijzen? Azen concurrenten uit het Saudische establishment op weerwraak en heeft MbS toch onvoldoende de regie in handen?

MbS staat onbetwistbaar voor een ambitieus Saudi-Arabië dat een voortrekkersrol wil spelen maar duidelijk niet voor een overwogen en vooral berekenbaar beleid. De oude koning Salman, MbS’ 83-jarige vader, kwam al enkele keren tussen om zijn talentrijke maar overmoedige zoon in te tomen maar hij lijkt niet meer de kracht of de impact te hebben om MbS echt in het gareel van de realpolitik te houden.

Als buitenlands beleid meer is dan het toneel van emotie en moralisme, en dat hoort het geval te zijn, en vooral belangen dient, en dat is het geval, dat moeten de recente gebeurtenissen ons zeker bekommeren omdat ze het erg precaire machtsevenwicht in het Midden-Oosten te zeer zouden kunnen gaan verstoren. Met een overmoedige en overijverige MbS aan de ene kant, een deze keer beredeneerde en sluwe Erdogan aan de andere kant en een door Trump in het defensief gedrukt maar trots Iran aan de derde zijde – we zwijgen dan nog over het activistische Israël – dreigt vooral de al niet te grote stabiliteit in de regio verder in het gedrang te komen.

Reken maar uit wat het allerergste scenario van bijkomende destabilisering zou meebrengen: vele miljoenen nieuwe potentiële vluchtelingen en een op hol slaande petroleummarkt. Dat moet ons zorgen baren en meespelen in het beoordelen van het lopende schouwspel.

Hier geplaatst op 30 oktober 2018