Iran: de deal is er, en nu?

Het nucleaire akkoord dat vandaag werd gesloten tussen Iran en de P5+1 (de vijf permanente leden van de VN Veiligheidsraad en Duitsland) is ten minste historisch te noemen. De strijd over het atoomprogramma van Iran duurde immers al twaalf jaar en werd tot nu toe vooral gekenmerkt door mislukte onderhandelingen en lange periodes van stilte. De Westerse inlichtingendiensten zagen de nucleaire capaciteiten van Iran groeien tot mogelijk slechts maanden verwijderd van een kernwapen. Zowel de VS als Israël dreigden met militaire acties en Iran dreigde terug. Het is pas sinds 2013, na de verkiezing van de relatief gematigde Hassan Rouhani als de nieuwe Iraanse president dat de Iraniërs bereid zijn om toegevingen te doen en echte onderhandelingen zin hadden.

Maar ook nu, tijdens de laatste  gespreksrondes, bleven de spanningen tussen de VS en Iran om te snijden. Zelfs toen de deal, enkele dagen geleden al, voor 98% rond was bestond de kans dat beide partijen zouden weglopen. Teveel knelpunten, te weinig vertrouwen.

De grootste struikelblokken bleven tot het laatste moment de timing en het tempo van het opheffen van de sancties tegen Iran en de toegang van VN inspecteurs tot Iraanse militaire en nucleaire sites.

De Iraniërs, die altijd zijn blijven ontkennen dat ze een kernwapen voor ogen hadden, zagen een volledige toegang tot hun sites niet zitten uit angst voor spionage. De Westerse landen zagen dit dan weer als een teken van onbetrouwbaarheid.

Uiteindelijk mag Iran onder de huidige deal, gebaseerd op het raamwerk opgesteld in april, doorgaan met het verrijken van uranium, maar moet het zijn capaciteit om dit te doen met 2/3^e verminderen voor een minimum van tien jaar. Dit neemt de mogelijkheid om een nucleair wapen te bouwen weg. In ruil daarvoor mogen inspecteurs van de VN zich toegang verlenen tot nucleaire installaties om deze te inspecteren. Om de Iraniërs tegemoet te komen staat er in het akkoord echter ook dat Iran het recht heeft om een verzoek tot toegang van de VN aan te vechten bij een geschillencommissie. Dit is een heikel punt omdat het Iran de mogelijkheid geeft om zijn verplichtingen niet na te komen.

John Kerry zou verblind zijn door het veroveren van een plaatsje in de geschiedenisboeken en de deal te graag willen

De controle op de sites was voor de Amerikanen een absolute voorwaarde. Minister van buitenlandse zaken John Kerry stond de afgelopen tijd onder enorme binnenlandse druk om een sterke deal binnen te slepen, zowel uit het Republikeinse als het Democratische kamp. Beiden zagen liever geen overeenkomst dan een slechte en beschuldigden Kerry van een te softe, vertrouwende houding tegenover de Iraniërs. Kerry zou verblind zijn door het veroveren van een plaatsje in de geschiedenisboeken en het akkoord te graag willen.

Het klopt dat de regering Obama deze overeenkomst nodig heeft. Op vlak van buitenlands beleid is er pover gepresteerd de afgelopen jaren en ook John Kerry zelf is niet de meest inspirerende minister van buitenlandse zaken geweest. Een deal sluiten die qua orde van grootte kan tippen aan de Oslo-akkoorden maakt het natuurlijk zeer verleidelijk om toch maar voor die niet-zo-perfecte deal te gaan. De Iraniërs hebben meer tijd en maakten hier een sterke onderhandelingstroef van, maar ook zij staan in eigen land onder druk.

De economische en financiële restricties die Iran zijn opgelegd hebben het land volledig verlamd. De bevolking kijkt al geruime tijd uit naar het einde van het sanctie-tijdperk. Er zal veel geld vrijkomen als al de olie – en gasexport weer op gang komt. Dit wil evenwel niet zeggen dat dit voor fundamentele veranderingen binnen Iran zorgt. De afgelopen jaren is het grote geld vooral in handen van de ‘happy few’ beland. Ook blijven de sancties die andere aspecten van Irans gedrag aangaan, zoals het respecteren van mensenrechten, onaangeroerd.

Iran eiste al vroeg tijdens de onderhandelingen dat alle restricties onmiddellijk opgeheven zouden worden, maar zowel de VS als de anderen maakten zich terecht zorgen dat Iran dan veel minder incentives zou hebben om een afspraak te respecteren. Iran heeft namelijk al eerder overeenkomsten geschonden. Maar als de sancties niet snel genoeg worden opgeheven blijft Iran een sukkelende economie en zal de publieke steun binnen Iran voor de overeenkomst snel tanen. De sancties zullen uiteindelijk gefaseerd opgeheven worden, maar eerst zal Iran zijn atoomprogramma moeten beginnen afbouwen. De details over deze delicate timing en de mogelijkheid van het herinvoeren van restricties behoorden (het zogenaamde ‘snapback-plan') tot de 2% nog niet opgeloste issues van de afgelopen dagen.

De overeenkomst is dus fragiel en kan de komende zestig dagen nog aan diggelen geslagen worden. Zo lang zal het, met het reces voor de deur, duren vooraleer er over de deal gestemd kan worden in het Amerikaanse congres. De Republikeinen zijn daar in de meerderheid en vertrouwen Iran voor geen haar. Het feit dat een Iraanse generaal nog geen week geleden de pers meedeelde dat “De VS altijd onze vijand zal blijven” deed dit natuurlijk geen goed. Ook de Democraten zijn niet helemaal overtuigd van de nucleaire afspraak met Iran. Niemand wil zijn naam onder de goedkeuring hebben staan als dit betekent dat Iran over een aantal jaar toch een kernwapen heeft kunnen ontwikkelen. De Republikeinen zullen van de komende zestig dagen volop gebruik maken om twaalf democraten te overtuigen om tegen te stemmen. Zoveel zijn er nodig om een veto van Obama tegen te houden. En dan is de hele deal van tafel geveegd.

De vele critici bieden evenwel geen alternatief. Nog meer sancties? Militaire acties tegen de nucleaire installaties? Een inval is het laatste waar de Amerikanen op zitten te wachten. Een andere optie is dat Iran uit het Non-proliferatie verdrag stapt en zijn atoomprogramma verder zet. Dan wordt er een nieuwe ‘rogue state’ gecreëerd zoals Noord-Korea is en waar het Westen totaal geen controle meer over heeft.

Iran zou wel eens de sleutel kunnen zijn tot een oplossing voor de conflicten in de regio

Het akkoord gaat ook niet alleen over het atoomprogramma van Iran. Iran zou wel eens de sleutel kunnen zijn tot een oplossing voor de conflicten in de regio. Als het Westen een coalitie met Iran zou kunnen sluiten tegen IS in Syrië en Irak zou dit voor een nieuwe stabiliteit in de regio kunnen zorgen. De Iraanse minister van buitenlandse zaken Mohammad Javad Zarif alludeerde hier al op in een videoboodschap op 3 juli door te zeggen dat de deal “nieuwe horizonten kan openen voor het aanpakken van gezamenlijke problemen”.

De soennitische rivalen van het sjiitische Iran zien dit met lede ogen aan. Saudië-Arabië heeft reeds gedreigd met het opstarten van een eigen atoomprogramma en ook Israël wordt misselijk van de gedachte van Iran als Westerse bondgenoot in het Midden–Oosten. De Israëlische premier Netanyahu, die enkele maanden geleden nog naar het Amerikaanse congres afzakte om de deal tegen te houden, noemde het resultaat een “historische fout”.

Is dit een goeie deal? Het is hoopvoller dan het alternatief: een nucleair Iran zonder controle en een blijvend verscheurd Midden–Oosten. Pragmatisme maakt van een vijand een vriend. 

Gepubliceerd  op 14 juli 2015.

Foto: Els van Doesburg

TIP: Dankzij internet kunnen wij ook veel mensen bereiken buiten de klassieke media om. Help daarbij en deel dit artikel. Gewoon op de knop hieronder drukken.