Paradox van de tolerantie versie 2016

Op mijn dubbelblog (deel I en deel II) en samenvatting daarvan voor Knack (gevolgd door verslagen in zowat de voltallige Vlaamse pers die van onder de komkommers wegkroop) werd zeker niet alleen inhoudsloos of naast de kwestie ingegaan. Naast de talrijke steunbetuigingen waren er de begrijpelijke bekommernissen. Ging Peter De Roover – of erger nog, de N-VA – de vrije meningsuiting terugschroeven? Een mens zou voor minder wakker schieten uit het vakantiedutje.

De vrije meningsuiting is dus wel degelijk een kroonstuk van onze waarden-en-normen-set en daar pruts je best niet zomaar aan. Dat schreef ik zelf ook al in mijn tekst die niet voor niks langer uitviel dan een doorsnee kattenbelletje. Doch, ook vandaag is die vrije meningsuiting niet absoluut en mag ze dat ook niet zijn, als we haar willen bewaren. De vrije meningsuiting moet meer zijn dan een dogma, ze dient een hoger doel. Ze moet de ruimte scheppen om ideeën te toetsen, te laten rijpen en verbeteren door er tegenwerpingen op los te laten. These, antithese, synthese. Du choque des idées jaillit la lumière.

Ook al komt een inhoudelijke tegenwerping van een andersdenkende, dan nog of vooral dan, is ze niet waardeloos. Ofwel heb je er een antwoord op, ofwel schaaf je de eigen mening bij ofwel verwerp je die eigen mening desgevallend. De wil om te dialogeren, om de eigen waarheid ter discussie te stellen, is essentieel voor de vrije meningsuiting. Wanneer die ontbreekt wordt ze een lege huls. Vandaar dat Bart De Wever in het debat dat losbrak volkomen terecht stelde dat sympathie voor IS – want daar en alleen daar gaat het nu over – geen mening is maar een misdaad.

Iemand (dank Robin) verwees in een ondersteunende reactie naar Karl Popper. Die Oostenrijks-Britse filosoof, één van de scherpste denkers van vorige eeuw, werd bekend als vurig verdediger van de liberale samenleving, uitgesproken tegenstander van elke vorm van totalitarisme en actief pleitbezorger van het open en vrije debat. Popper lanceerde, niet toevallig, in 1945 in The Open Society and Its Enemies het begrip ‘paradox van de tolerantie’: “Onbeperkte tolerantie moet leiden tot het verdwijnen van tolerantie. Als we ongelimiteerd tolerant zijn, zelfs jegens hen die zelf intolerant zijn, als we niet bereid zijn een tolerante samenleving te verdedigen tegen de aanvallen van de intolerante medemens, dan zal de tolerante mens te gronde gaan, en met hem de tolerantie."

Kan je een mening counteren met rationele argumenten? Daar ligt voor Popper de grens. “Ze kunnen hun volgelingen verbieden om naar rationele argumenten te luisteren, want die zijn bedrieglijk, en hen leren om op argumenten te antwoorden met hun vuisten of pistolen. We moeten daarom, in de naam van tolerantie, het recht opeisen om de intolerantie niet te tolereren.”

De wil om te dialogeren, om de eigen waarheid ter discussie te stellen, is essentieel voor de vrije meningsuiting.

De liberale filosoof John Rawls schreef in 1971 in A Theory of Justice: “Hoewel een intolerante sekte zelf weliswaar geen recht van klagen heeft over intolerantie, mag haar vrijheid evenwel alleen ingeperkt worden als de toleranten werkelijk en met reden geloven dat hun eigen veiligheid en die van de instituties van vrijheid op het spel staan.” Je moet niet verder surfen dan Wikipedia om deze visies terug te vinden.

Zo komen we bij de basisvraag: wordt de veiligheid van de toleranten bedreigd en staan de instituties van de vrijheid op het spel? Wie ‘neen’ antwoordt, reageert terecht afwijzend op de knuppel die ik in het hoenderhok keilde (beeldspraak in dit geval geleend bij Geert Hoste).

Weerbaarheid wordt al te weinig genoemd als het over onze normen en waarden gaat. Zou dat zijn omdat we die niet beschouwen als essentieel kenmerk van ons model? Als die actieve weerbaarheid echter uit het waardenpakket verdwijnt, dreigt de rest van die waarden en normen onbeschermd naar het kapblok gevoerd te worden.

Dit ene zinnetje in een lezersbrief in De Standaard blijft voor mij dé drijfveer voor een politicus die ooit verantwoording zal moeten afleggen voor wat wél en wat niet werd ondernomen: “'Zo goed mogelijk' is de énige realistische optie, ook al is ze 'eigenlijk' niet ideaal.”

Geplaatst op 3 augustus 2016.

Foto: Zo zag hij er uit, Karl Popper

TIP: Dankzij internet kunnen wij ook veel mensen bereiken buiten de klassieke media om. Help daarbij en deel dit artikel. Gewoon op de knop hieronder drukken.